تحلیلگران اجتماعی چه می‌گویند؟

الگوهای فراگیر بیماری‌ها و مرگ و میر مرتبط با دخانیات عمدتاً به عوامل اجتماعی و فرهنگی وابسته هستند. برای درک الگوی سیگار کشیدن باید نقش زنان و تغییرات نقش آنها را در جامعه در نظر گرفت، در غیر این صورت تحلیل ناقصی از روند این رفتار خواهیم داشت.

سیگار کشیدن ابتدا در میان مردان طبقه الیت (نخبه) آغاز شد و تا اواسط دهه ۱۹۲۰ یک عادت مردانه بود و تا این زمان هم در تبلیغات از زنان استفاده می‌شد. اما از ۱۹۲۰ تا ۱۹۷۰ زنان به صورت عمده وارد عرصه مصرف دخانیات شدند. سیگار کشیدن در میان زنان در اواخر دوره ویکتوریایی در میان زنانی دیده شد که استقلال خود را جستجو می‌کردند، درست زمانی که سیگار کشیدن بخش کلیدی از نماد مردانه رفتار کردن بود، توسط زنان به چالش کشیده شد و به گونهای تبلیغ میشد که گویی نمادی از رهایی و آزادی است. سیگار کشیدن جایگاه زنان را به عنوان افرادی که قابل احترام بودند بازتعریف می‌کرد و باعث می‌شد تصور کنند طبق مد روز رفتار کنند. تعریف پیچیده‌ای که از برابری جنسی تا دهه ۱۹۳۰ وجود داشت، اجازه داد که ۶ دهه تعریف فرهنگی منعطف از سیگار کشیدن زنان رخ دهد. از آنجایی که در دوره ویکتوریایی سیگار کشیدن انحراف از هنجارهای ایده‌آل زنانه بود، بنابراین انجام این رفتار ابزاری بود که زنان می‌توانستند با تصویر زن ایده‌آل بجنگند. ناگهان درست بعد از جنگ جهانی دوم، زنان جوان سفیدپوست طبقه متوسط به این صورت در تبلیغات معرفی شدند: همسران و یا معشوقه‌هایی که وقتی در انتظار همسران خود هستند و یا در ماه عسل به سر می‌برند یک کارتن سیگار می‌خرند. این تبلیغات زمانی رخ می‌داد که دیگر جنگ تمام شده بود و از زنان انتظار می‌رفت نقش دوران جنگ را به نفع نقش‌های سنتی‌تر کنار بگذارند. حالا نیز که نقش زنان تغییر کرده و اکنون می‌توانند رفتارهایی شبیه مردان داشته باشند و مستقل باشند، صنعت دخانیات نیز شکل تبلیغات خود را تغییر داده است.

سیگار کشیدن از نظر برخی ممکن است یک شکل از مقاومت باشد؛ سیگار کشیدن به عنوان یک نوع از اوقات فراغت که در برابر الگوی منفعلانه “دختر خوب” که از طریق مدرسه و فرهنگ‌های خانگی غالب به دختران اعمال می‌شود مورد استفاده قرار می‌گیرد. همین‌طور سیگار کشیدن زنان جوان در کشورهای توسعه یافته به طور کلی تبدیل به یک حرکت فمینیستی شده‌است. یکی دیگر از دلایل استفاده زنان از سیگار تفریح است. زنان سیگار را به عنوان یک تفریح لذت‌بخش نوآورانه درنظر می‌گیرند نه یک حرکت انحرافی. زنان از سیگار کشیدن به عنوان گزینه مناسب برای مقاومت در برابر شکل ظاهری سنتی زنانه و تابوها در دوره‌هایی از زندگی‌شان استفاده می‌کنند.

سیگار کشیدن برای دختران در نوجوانی به عنوان نماد و یا سمبل مقاومت در برابر هویت منفعل، شیرین، معتدل، محدود و در کل زن سنتی و از طریق مدرسه شکل می‌گیرد. علاوه بر این‌ها، سیگار کشیدن برای برخی از زنان باعث ایجاد حس لذت و رضایت در زندگی روزمره می‌شود. در نهایت سیگار کشیدن راهکاری است برای مقابله با فشارهای اجتماعی هویت و همچنین ایجاد لذت و رفع افسردگی. سازمان جهانی بهداشت نیز در گزارش برگ (Fact Sheet) زنان و دخانیات نوشته است مصرف دخانیات یک ابزار مقابله برای زنانی است که با آزارهای جنسی، خشونت و دیگر حوادث تروماتیک مواجه بوده‌اند.

شیوع مصرف دخانیات زنان در جهان

بنا به گزارش سازمان جهانی بهداشت که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در تمامی تحقیقات انجام شده از سال ۲۰۰۷ تاکنون در بیش از ۸۰ درصد کشورها (۱۲۳ از ۱۵۳کشور) سیگار کشیدن شایع‌ترین نوع مصرف دخانیات به شمار می‌رود گرچه گاهی مصرف قلیان و یا تنباکوی جویدنی[۱] سابقه طولانی‌تری در برخی جوامع بویژه کشورهای خاورمیانه دارد.

اطلس جهانی دخانیات (Tobacco Atlas) تعداد مردان سیگاری جهان را ۹۴۲ میلیون و زنان را ۱۷۵میلیون نفر اعلام کرده است. در بخش‌هایی از این گزارش آمده است که نیمی از زنانی که به‌ صورت روزانه سیگار مصرف می‌کنند در کشورهای با درآمد بالا زندگی می‌کنند.  گزارش سال ۲۰۱۷ سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که بیشتر سیگاری‌های جهان درکشورهای با درآمد متوسط زندگی می‌کنند. مردان سیگاری که در کشورهای با درآمد متوسط زندگی می‌کنند بزرگترین گروه سیگاری‌ها را در جهان تشکیل می‌دهند، که تعدادی حدود ۷۶۵ میلیون نفر یا ۶۸ درصد از سیگاری‌های جهان هستند. زنان سیگاری کشورهای با درآمد بالا نیز آمار بالایی دارند که در سال ۲۰۱۵ به ۲۱ درصد رسیده است. حدود نیمی از زنان سیگاری جهان (۸۵ میلیون) درکشورهای با درآمد بالا زندگی می‌کنند. در برخی کشورهای پیشرفته و با درآمد بالا مانند هلند میزان شیوع مصرف سیگار بین دو جنس مساوی است (هر دو ۱۷ درصد). در مواردی نیز مانند سوئد زنان از مردان پیشی گرفته‌اند به گونه‌ای که مردان سیگاری ۹ درصد و زنان ۱۱ درصد. اما وضعیت در کشورهای جنوب شرقی آسیا مانند چین، تایلند و … به گونه‌ای دیگر و گویای اختلافی فاحش در شیوع مصرف دخانیات بین زنان و مردان است؛ مثلاً مردان سیگاری در اندونزی ۶/۶۶ درصد و زنان ۱/۲ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. در کشورهای آفریقایی هم مردان نسبت به زنان در مصرف دخانیات پیشتاز هستند. به عنوان نمونه در آفریقای جنوبی مردان ۵/۲۶ درصد و زنان ۵/۵ درصد سیگاری هستند؛ تانزانیا نیز ۸/۱۹ درصد مرد و ۲/۲ درصد زن مصرف‌کننده سیگار دارد.

این آمارها در حالی است که سازمان جهانی بهداشت مدعی شده است نرخ سیگار کشیدن زنان در جهان بطور متوسط اندکی کاهش یافته است. این میزان از ۸ درصد در سال ۲۰۰۷ به ۶ درصد در سال ۲۰۱۵ رسیده است. در مجموع دخانیات بین زنان از ۱۱۳ کشور (بیش از نیمی از کشورها در هر گروه درآمدی) در این هشت سال کاهش یافته است و ۳۲ کشور هم هیچ تغییری در نرخ مصرف دخانیات زنان نداشته‌اند. می‌توان مصر را نمونه‌ خوبی از کاهش مصرف دخانیات در بین زنان از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ اعلام کرد. میزان مصرف دخانیات در بین مردان مصری از ۹/۳۱ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۱/۴۸ در سال ۲۰۱۵ رسیده، اما مصرف زنان در این پانزده سال از ۷/۱درصد به ۲/۰ درصد کاهش یافته است. تونس نمونه بعدی است که روند کاهش مصرف دخانیات زنان بهتر از مردان بوده است؛ از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ شیوع مصرف سیگار در بین مردان از ۳/۵۷ به ۶/۶۵ درصد و زنان از ۱/۷ به ۲/۱ درصد رسیده است.

از طرفی بخش عمده‌ای از کاهش مصرف سیگار از سال ۲۰۰۷ تا کنون در کشورهای با درآمد بالا رخ داده ‌است. حدود ۸۵ درصد از افراد کشورهای با درآمد بالا، نیمی از افراد در کشورهای با درآمد متوسط و یک‌سوم از افراد در کشورهای کم درآمد از مزایای کاهش مصرف دخانیات بهره‌مند می‌شوند. سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که کاهش مصرف سیگار بین مردان در حال رخ دادن است. به‌طوری‌که از ۳۹ درصد در سال ۲۰۰۷ به ۳۵ درصد در سال ۲۰۱۵ رسیده‌ است. بیشترین میزان کاهش مصرف دخانیات بین مردان مربوط به کشورهای با درآمد بالا می‌شود که از ۳۴ درصد در سال ۲۰۰۷ به ۲۹ درصد در سال ۲۰۱۵ رسیده‌است.

آمارهای ارائه شده توسط سازمان جهانی بهداشت و اطلس جهانی دخانیات نشان میدهد، تحصیلات و میزان درآمد کشورها در شیوع مصرف دخانیات بین افراد تاثیرگذار است و افراد با تحصیلات دانشگاهی کمتر از دیگران سیگار و قلیان مصرف می‌کنند که می‌تواند ناشی از آگاهی بیشتر نسبت به مضرات این مصرف باشد.

مصرف دخانیات بویژه سیگار و قلیان تاثیر مخربی بر سلامتی زنان داشته است. سیگار کشیدن علت حداقل ۳۰ درصد مرگ و میر نلاشی از انواع سرطان‌ها است. علاوه بر ایجاد سرطان ریه، سیگار کشیدن عامل سرطان حنجره، حفره دهانی و مری، معده و مثانه، دهانه رحم، کلیه و لوزالمعده شناخته شده است. این امر ثابت گردیده که میزان مرگ و میر ناشی از سرطان ریه در زنان به مراتب بیشتر از مردان می باشد.

دخانیات با مساعد کردن تکثیر ویروس عامل سرطان دهانه رحم(پاپیلوما ویروس) باعث افزایش موارد بروز و افزایش شدت این سرطان میشود. سیگار کشیدن قبل و در دوران بارداری یکی از مهم‌ترین علل قابل پیشگیری بیماری و مرگ و میر در میان مادران و نوزادان است. علاوه بر این‌ها درصد پوکی استخوان در بین زنان سیگاری بسیار بالاتر است. در دو دهه گذشته، تعداد مبتلایان زن سیگاری به سرطان سینه روند صعودی داشته است و همین امر موجب مرگ زودرس آنان میشود. و ترشح هورمون استروژن در زنان سیگاری به شدت کاهش می‌یابد و موجب بروز پیری زودرس، کهولت و ناتوانی‌های جنسی میشود.

مثلاً سیگار کشیدن در استرالیا مسئول حدود ۶۵ درصد از موارد سرطان ریه در زنان است که پنجمین شکل رایج سرطان در میان زنان استرالیاست.

 [۱]  Smokeless tobacco: تنباکوی جویدنی نوعی از تنباکوی بدون دود است که با روش‌هایی مانند جویدن، مکیدن و استنشاق، قرار دادن بین لثه و دندان و حتی قرار دادن روی پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد.