صنعت دخانیات زنان را می‌بیند،متولیان سلامت اما… (بخش دوم)

شیوع مصرف دخانیات بین زنان در ایران

در ایران یکی از متولیان موضوع کنترل مصرف دخانیات وزارت بهداشت است که منبع رسمی آمارهای این حوزه نیز محسوب می‌شود. ایرج حریرچی سخنگوی وزارت بهداشت سال گذشته در گفتگویی با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد در ایران سالیانه 50 هزار مورد مرگ ناشی از مصرف دخانیات ثبت می‌شود. مرگ ناشی از تصادفات، ایدز، سلاح‌های سرد و گرم، مخدر و الکل کمتر از مرگ ناشی از سیگار و سایر دخانیات است. نتایج مطالعات STEPS[1] در سال 2016 نشان می‌دهد:  4.01 درصد زنان و 25.1 درصد مردان مصرف‌کننده دخانیات در ایران هستند.

او در بخشی از صحبت‌هایش گفت گزارش‌ها نشان می‌دهند مصرف روزانه سیگار در شش ساله گذشته کاهش کمی داشته اما مصرف قلیان در حال افزایش است. مصرف سیگار در نوجوانان 13تا 15 ساله افزایش کمی داشته که عمده آن در دختران نوجوان بوده است. وی با بیان این که آمار مصرف سیگار در دختران نوجوان از کمتر از 1 درصد به 1/2 درصد رسیده است، تصریح کرد این آمار در پسران از 1/5 درصد به 8/4 درصد کاهش یافته است. در حال حاضر 6/6 درصد دختران 13 تا 15 ساله سابقه مصرف قلیان دارند که این رقم در پسران 1/11 درصد اعلام شده است. ‌

مصرف سیگار، که خود از مهمترین عوامل خطر بیماریها است،«وضعیت در مردان به مراتب خطرناکتر است، به گونهای که با توجه به نتایج مطالعه سلامت و بیماری در سال 1387، در قبال شیوع 24درصدی مصرف سیگار در مردان 15 ساله و بالاتر،1/7درصد زنان در همان سن سیگاری بودهاند.»

حقدوست و همکاران با ارجاع به نتایج اطلاعات منتشر شده از مطالعه کشوی «نظام مراقبت عومل خطر بیماریهای غیرواگیر» در سال 1384 از شیوع 26/6درصدی سیگاریهای فعال در جمعیت مردان 15 تا 65 سال و شیوع 4/2درصدی سیگاریهای فعال در جمعیت زنان در همان سنین خبر داده‌اند.

شیوع دیگر محصولات دخانی مانند قلیان و  تنباکوی بدون دود

با وجود اینکه مصرف قلیان در کشورهای شرقی رایج است، اما بطور مشخص زنان در خاورمیانه بیشترین مصرف‌کننده‌های قلیان هستند. آمار اطلس جهانی دخانیات نشان می‌دهد 7/51 درصد از زنان و 8/33 درصد مردان عربستان قلیان مصرف می‌کنند.

تنباکوی بدون دود نوعی از تنباکو است که با روش‌هایی مانند جویدن، مکیدن، استنشاق، قرار دادن بین لثه و دندان و حتی قرار دادن روی پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال 2016 حدود 315000 مرگ و میر ناشی از تنباکوهای جویدنی رخ داده است که بیشتر آنها مربوط به جنوب آسیا است. اطلس جهانی دخانیات میزان مصرف تنباکوی جویدنی در افغانستان را 5/17 درصد، در پاکستان 7/7 درصد، هند 8/17 و نروژ را 14درصد اعلام کرده است. با این که تنباکوی بدون دود پدیده‌ای جهانی است اما فقط در کمتر از دو سوم کشورهای جهان دربارۀ آن اطلاعات آماری وجود دارد. ایران یکی از همان کشورهایی است که اطلاعات آماری قابل استنادی در مورد مصرف تنباکوی جویدنی ندارد و با وجود مصرف این نوع از محصول خاصه در استان‌های شرقی کشور که دسترسی به تنباکوی جویدنی بیشتر است، مشخص نیست چه تعداد از زنان و مردان و حتی کودکان مصرف‌کننده این محصولات هستند.

اقدامات بین‌المللی در حوزه زنان و دخانیات

بیش از 5/1 میلیون زن در دنیا هر ساله بر اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. بدون یک برنامه منسجم و اثرگذار در این حوزه، این میزان تا سال 2030 به دو میلیون و پانصد هزار نفر در سال خواهد رسید. 75 درصد از این مرگ قابل اجتناب در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد.

این که در برخی از کشورها استفاده زنان از دخانیات در حال افزایش است یک دغدغه محسوب می‌شود اما جنبش کنترل دخانیات خاصه در سطوح ملی بیشتر بر مردان متمرکز بوده است. کمپین‌های مختلفی طراحی شده‌اند که مردان را به عنوان گروه هدف در نظر گرفته‌اند و این در حالی است که صاحبان صنایع دخانی بر زنان به عنوان مشتریان مطلوب خود متمرکز شده‌اند: از پاکت‌های جذاب سیگار با طراحی‌های مخصوص گرفته تا نمادینه کردن هوش و جذابیت افراد سیگاری چه در میان زنان و چه در میان مردان. ولی هنوز جنبش‌های مقابله با دخانیات گروه‌های زنان را جذب خود نکرده و حرکت‌هایی با محوریت و مدیریت خود زنان در این زمینه صورت نگرفته است.

فرضیه با اهمیت این است که روابط جنسیتی که شامل نقش‌ها و مسئولیت‌های زنان و مردان می‌شود و به لحاظ اجتماعی تعریف شده‌اند، می‌توانند در شیوع، عوامل تعیین‌کننده، درمان و حتی نتایج و تبعات استفاده از دخانیات در میان زنان و مردان تفاوت‌ ایجاد کنند.

سازمان جهانی بهداشت در سال 2003 پیمان جهانی چارچوب کنترل دخانیات ([2](FCTC را مدون کرد. این اولین قراردادی بود که برای گسترش یک استراتژی منظم در حوزه دخانیات طراحی شد. از آن زمان تاکنون این قرارداد پیشرفت‌های چشمگیری داشته و چالش‌های قابل توجهی در بسیاری از کشورهای جهان خاصه کشورهای در حال توسعه ایجاد کرده است.

ماده 4 ((FCTC درباره اصول راهنما برای دستیابی به اهداف کنوانسیون و پروتکل‌های آن است. در این ماده به برداشتن گام‌هایی در جهت مورد مخاطب قرار دادن خطرات ویژه جنسیتی اشاره می‌کند و نیاز به تعهد سیاسی قدرتمند برای توسعه و حمایت اقدامات هماهنگ منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی را در این زمینه از ضروریات می‌داند. طبق ماده 14 برنامه‌های ترک دخانیات، باید هم برای زنان باردار و هم برای دیگر زنان طرح‌ریزی و اجرا شود. خدمات باید متناسب با نیازهای زنان باشند مثل مسائل مربوط به کنترل وزن و مدیریت استرس. طبق ماده 11 نیز باید در بسته‌بندی و برچسب‌های سیگار دقت صورت گیرد تا زنان به اندازه کافی مخاطب هشدارها قرار بگیرند. به عنوان مثال در پیش‌آزمون‌هایی که از میزان تأثیرگذاری پیام‌های سلامتی خبر می‌دهد حتما باید زنان نیز مشارکت داشته باشند.

بنابراین می‌توان دید که شروط و ماده‌های (FCTC) پتانسیل حمایت مشابه زنان و مردان را دارد اما تقسیم بندی این پتانسیل تنها با توجه دغدغه‌های اصلی جهانی در حوزه جنسیت و دخانیات محدود شده است.

• کمپانی‌های دخانیات زنان را برای بازاریابی محصولاتشان هدف قرار داده‌اند. آن‌‌ها از بسته‌بندی تا طراحی محصولات به عنوان بخشی از بازاریابی خود بهره می‌گیرند تا جذابیت استفاده از دخانیات را در میان زنان و دختران افزایش دهند.
• شیوع استفاده از دخانیات در میان زنان، خصوصا دختران جوان در حال افزایش است و سرعت رشد سیگاری شدن دختران نسبت به پسران بالاتر است.
• زنان بیشتری هرساله دچار مرگ‌های زودرس ناشی از استعمال دخانیات می‌شوند.
• معمولاً، برنامه‌های ترک سیگار برای زنان تمایل به تمرکز بر استفاده از دخانیات در زمان بارداری دارد و نه برای همه زنان و در مقاطع مختلف سنی. ضمن این که خدمات کلینیکی و مشاوره‌ای برای پیشگیری و درمان وابستگی به دخانیات گاهی به صورت یکسان در اختیار دو جنس نیست.

• زنان قربانیان دود دست دوم سیگار هستند و از مشکلات سلامتی بدون سیگار کشیدن رنج می‌برند.
• در برخی از کشورها استفاده از قلیان و تنباکوی بدون دود در میان زنان بالاست و به لحاظ اجتماعی پذیرفته‌تر شده‌تر از سیگار است و خطرات سلامتی زیادی نیز به همراه دارد.
• داده‌های مربوط به مرگ و بیماری با تفکیک جنسیت در دیگر محصولات دخانی، مانند تنباکوی بدون دود موجود نیست.

ادغام زنان در اقدامات مربوط به کنترل دخانیات

این دغدغه‌ها موجب شده از طرف چهارچوب کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان جهانی بهداشت(FCTC)، پیشنهاد اقداماتی نیز برای پیشگیری و کاهش مصرف صورت بگیرد:

• تأثیر افزایش قیمت دخانیات بر مصرف زنان

هر چه یک محصول دخانی گران‌تر باشد احتمال مصرف آن کمتر است. عموما هم زنان و هم مردان طبقات پایین‌تر اقتصادی از این سیاست تاثیر می‌پذیرند. مصرف دخانیات بخشی از درآمدی که باید صرف غذا، امور پزشکی و آموزش شود به خود اختصاص می‌دهد بنابراین منجر به تشدید فقر در میان مصرف کنندگانش میشود. ارزیابی‌های یک مطالعه نشان می‌دهد بخشی از پولی که صرف دخانیات در بنگلادش می‌شود می‌تواند 10.5 میلیون کودک را از سوء تغذیه نجات دهد. تحقیقات در دیگر کشورها نیز نشان می‌دهد که بسیاری از خانواده‌های فقیر در اندونزی، میانمار و نپال حدود 5 تا 15 درصد از درآمد خود را صرف دخانیات می‌کنند، گاهی اوقات این میزان بیش از هزینه‌های سلامتی و آموزش است.

مطالعات در آمریکا و انگلستان نشان داده‌اند که زنان بیش از مردان از سیاست افزایش قیمت دخانیات تاثیر می‌پذیرند. در کانادا این تاثیر به یک اندازه نشان داده شده است. با افزایش مالیات بر دخانیات دولت‌ها می‌توانند زنان، جوانان و گروه‌های محروم را منتفع کند و برای توانمندی آن‌ها هزینه کنند.

• قانون ممنوعیت استعمال دخانیات در محیط‌های بسته و عمومی

دود تحمیلی سیگار در بسیاری از کشورها به شکل شایعی وجود دارد. از میان کسانی که با دود دست دوم سیگار در تماس هستند زنان و کودکان تعداد زیادی از قربانیات را تشکیل می دهند. تقریبا 44 درصد از دانش آموزان 13 تا 15 ساله دنیا در معرض دود دست دوم سیگار هستند. 56 درصد از آنها در مکان های عمومی این دود را استنشاق می‌کنند. تنها راه محافظت از آن‌ها ابتدا تصویب و اجرایی کردن قوانین ممنوعیت سیگار در محیط‌های بسته و نیز آگاه کردن و توانمند ساختن آن‌هاست. (Global Tobacco Youth Survey 2003)‌[3]

• مقابله با تبلیغات

– آگاهی‌رسانی درباره محصولات خاص زنان در صنعت دخانیات، مانند سیگار لایت و اسلیم که کم‌ضرتر وانمود می‌شوند

– استفاده از تصاویر هشداردهنده خاص زنان روی بسته‌بندی‌ها

– افزایش دسترسی زنان به خدمات درمانی و ترک وابستگی به نیکوتین

گرچه هنوز شواهد کافی برای تفاوت ترک دو جنس در دست نیست اما فاکتورهای اجتماعی – روانی و فیزیکی متفاوتی وجود دارند که باید مد نظر قرار گیرند: سیکل‌های هورمون‌ها، بارداری، ترس از اضافه وزن، نیاز به حمایت اجتماعی، مسائل هویتی و افسردگی و الگوهای ترک سیگار.  برخی مطالعات از عدم اعتماد به نفس کافی در زنان برای ترک و عود مجدد بیشتر آن خبر داده‌اند.

• افزایش آموزش و آگاهی

دسترسی زنان به اطلاعات لازم و آموزش که باید توانمندکننده و فارغ از ایجاد شرم و سرزنش و انگ‌زنی‌های رایج باشند. به طور خاص برنامه‌ها باید بر توانمندی ذهنی متمرکز شوند. به عنوان مثال هنجارهای جنسیتی وزن کم را ترویج می‌کند و زنانگی مطلوب را نمایش می‌دهد و سیگار کشیدن باعث کم شدن اشتها و کند شدن متابولیسم می‌شود.

مسئولیت مردان

در حوزه دخانیات می‌توان گفت مرد بودن یکی از عوامل قوی پیش‌بینی‌کننده استفاده از دخانیات در جامعه است. به لحاظ تاریخی، در بسیاری از فرهنگ‌ها دخانیات ارتباط تنگاتنگی با بافت اجتماعی و مذهبی مردم دارد. در واقع، دخانیات به عنوان یک حق ویژه مردانه در آمریکا و اروپا تا قرن بیستم میلادی شناخته می‌شد. یک دلیل افزایش نرخ استفاده از دخانیات هم این بود که سیاست‌های بازاریابی دخانیات سیگار کشیدن را عملی جذاب و مد روز برای مردان معرفی کرد. رویکردها با نگاه برابری جنسیتی، مردان را نیز می‌تواند تحت تأثیر قرار دهد. آموزه‌های جامعه درباره مرد شدن بسیاری اوقات مردان را در خطر رفتارهای آسیب‌زا قرار می‌دهد.

مردان نقش‌ها و مسئولیت‌های مهمی در سلامتی زنان دارند. در اکثر نقاط دنیا این مردان هستند که مسئول اصلی تماس غیرمستقیم زنان با دود سیگار هستند. در کشورهایی مانند چین و ویتنام زنان آسیب زیادی از تماس با دود تحمیلی سیگار دیده‌اند. پدران توانایی کمک به سلامتی همسران باردار، جنین و نوزاد خود دارند. بنابراین شاید تشویق مردان برای برعهده گرفتن مسئولیت‌های بیشتر در حفاظت زنان و کودکان در مقابل استفاده آنها از دخانیات بخش مهمی از یک برنامه جامع پیشگیری از قابل پیشگیری‌ترین مرگ در دنیا باشد.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2491895

[1]  Steps: یک روش استاندارد و ساده برای جمع‌آوری و تحلیل داده است که توسط سازمان جهانی بهداشت در کشورهای عضو انجام می‌گیرد. با این روش هم امکان نظارت بر روندهای داخل کشور فراهم می‌شود و هم مقایسه بین‌المللی داده‌ها امکان پذیر می گردد.

[2]  FCTC: Framework convention on tobacco control کنوانسیون چارچوب کنترل دخانیات

[3] (GYTS) : Global Tobacco Youth Survey 2003 در نشستی که دسامبر سال 1998 در ژنو سوئیس با حضور مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری، صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل(UNICEF)، بانک جهانی و نمایندگان کشورهای شش منطقه جهانی نیاز به مکانیسمی استاندارد برای جمع‌آوری اطلاعات مصرف دخانیات جوانان در سطح جهان مطرح شد. نتیجه و خروجی این نشست یک سیستم نظارت جهانی که برای نظرسنجی‌های جهانی استفاده جوانان از دخانیات از آن به عنوان مکانیسم جمع‌آوری داده‌ها استفاده می‌شود.